Ενέργεια, εργασία και κοινωνική αναπαραγωγή στην παγκόσμια οικονομία
Το άρθρο «Ενέργεια, εργασία και κοινωνική αναπαραγωγή στην παγκόσμια οικονομία» συμπεριλαμβάνεται στο συλλογικό τόμο Abramsky, Kolya (Ed) Sparking a Worldwide Energy Revolution – Social Struggles in the Transition to a Post-petrol World (Oakland: AK Press, 2010)
«Η ενέργεια είναι το θεμελιώδες προαπαιτούμενο για κάθε μορφή ζωής. Η πρόσβαση στην ενέργεια είναι ένα θεμελιώδες και αναφαίρετο δικαίωμα του ανθρώπου…και έχει παραβιαστεί ένα δισεκατομμύριο φορές» (WRΕΑ 2005).
«Από την καπιταλιστική σκοπιά, η ενέργεια αναγνωρίζεται ως το θεμελιώδες τεχνολογικό εργαλείο για το διεθνή έλεγχο της εργατικής τάξης. Πρώτα απ ‘όλα, μπορεί να αντικαταστήσει την εργασία. Από το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, το κεφάλαιο έχει όλο και περισσότερο ασχοληθεί με την εργατική τάξη σε καθημερινή βάση, αντικαθιστώντας την εργασία με την ενέργεια… Στην άμεση εφαρμογή της στην διαδικασία της παραγωγής, η ενέργεια ελευθερώνει το κεφάλαιο από το εργατικό δυναμικό. Κατά συνέπεια, ο έλεγχος της διαθεσιμότητας και των τιμών της ενέργειας σημαίνει τον έλεγχο των τεχνολογικών συνθηκών της ταξικής πάλης διεθνώς, αλλά και τον έλεγχο της οικονομικής ανάπτυξης» (οι υπογραμμίσεις των συγγραφέων)1.
Για να κατανοήσουμε την λεγόμενη «ενεργειακή κρίση» των ημερών μας και μια πιθανή μελλοντική «μετάβαση σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας ή/και σε ένα μεταπετρελαϊκό μέλλον», είναι κρίσιμο να εξετάσουμε τις σχέσεις με τις οποίες τα ανθρώπινα όντα παράγουν πλούτο στην παγκόσμια οικονομία και πώς αυτό το εργατικό δυναμικό αναπαράγεται και υπονομεύεται στην πάροδο του χρόνου. Είναι επίσης σημαντικό να εξετάσουμε τη συγκεκριμένη κατανομή της εργασίας που υπάρχει στον τομέα της ενέργειας ανά τον πλανήτη. Και πρέπει να κάνουμε δύο σημαντικά πράγματα: α) να χαρτογραφήσουμε την παγκόσμια κατανομή της εργασίας στον τομέα της ενέργειας και β) να εντοπίσουμε τις σχέσεις που παράγουν, αναπαράγουν και διαμορφώνουν αυτόν το καταμερισμό της εργασίας και προσδιορίζουν πώς τα διάφορα μέρη σχετίζονται το ένα με το άλλο, μέσα σε μια ευρύτερη ανάλυση των καπιταλιστικών σχέσεων.
Το κεφάλαιο αυτό αποσκοπεί στον προσδιορισμό και εν μέρει στην απάντηση, τριών κύριων ερωτημάτων.
• Πώς η ενέργεια, σχετίζεται με την εργασία και την αναπαραγωγή της, σε ένα γενικό επίπεδο;
• Πώς λειτουργεί η εργασία στον τομέα της ενέργειας, συγκεκριμένα;
• Πώς μπορεί η κατανόηση της ενέργειας και της εργασίας να συμβάλει στην κατανόηση τρεχουσών εννοιών όπως «ενεργειακή κρίση» και «μετάβαση»;
Λίγα λόγια για την ενέργεια και την εργασία
Σε όλη την ιστορία, διαφορετικές πηγές ενέργειας έχουν χρησιμοποιηθεί σε διαφορετικές χρονικές στιγμές και χώρους και σε διαφορετικούς συνδυασμούς μεταξύ τους. Υπάρχουν διάφορες πηγές ενέργειας ή τομείς, μεταξύ των οποίων το λίπος φάλαινας, το ξύλο, η τύρφη, ο άνθρακας, το πετρέλαιο, η πυρηνική, η αιολική και η ηλιακή ενέργεια, το φυσικό αέριο, τα βιοκαύσιμα, η υδραυλική ενέργεια και η κοπριά αγελάδων. Κάθε ένας από τους τομείς αυτούς έχει ένα συγκεκριμένο καταμερισμό εργασίας που συνδέεται με αυτόν και χρειάζεται την τεχνολογία για να μετατρέψει ανάλογα τα χρησιμοποιούμενα καύσιμα σε κινητήρια δύναμη, θερμότητα, φως, κ.λ.π. (τέτοια παραδείγματα είναι η βενζίνη και ο κινητήρας εσωτερικής καύσης ή ο άνθρακας και ο θερμοηλεκτρικός σταθμός). Τέλος, η ενέργεια μπορεί να είναι περισσότερο ή λιγότερο εμπορευματοποιημένη.
Η εργασία γίνεται εδώ αντιληπτή με την ευρύτερη έννοια του όρου, συμπεριλαμβανομένων εκείνων, των οποίων η εργασία (ή η γη ή άλλοι φυσικοί πόροι) πρέπει να τιθασευτεί και να εμπορευματοποιηθεί ώστε να παράγει υπεραξία για το κεφάλαιο. Δε δίνεται προτεραιότητα στη βιομηχανική εργασία στο εργοστάσιο, ούτε στην εργασία στην πόλη έναντι της εργασίας στην ύπαιθρο, ούτε στη μισθωτή εργασία έναντι της άμισθης, ούτε στην «ελεύθερη» έναντι της «επιβεβλημένης». Επιπλέον, η κριτική μας βασίζεται στην παραδοχή ότι μεταξύ των εργαζομένων υπάρχουν πραγματικές υλικές ιεραρχίες και συγκρούσεις συμφερόντων. Για την παραγωγή αγαθών και για την πώλησή τους με σκοπό το κέρδος σε μια συνεχώς αναπτυσσόμενη αγορά, χρειάζεται μια παγκόσμια δεξαμενή ελεγχόμενου εργατικού δυναμικού που να ανανεώνεται, να αναπαράγεται και να επεκτείνεται με το χρόνο. Αυτή η διαδικασία είναι γνωστή ως κοινωνική αναπαραγωγή.
Η ενέργεια ως μέσο διαβίωσης
Η ενέργεια αποτελεί ζωτικής σημασίας μέσο διαβίωσης, λόγω της σπουδαιότητάς της για την παραγωγή και προετοιμασία της τροφής, τη στέγαση, τον φωτισμό και κυρίως τη θέρμανση. Χωρίς ενέργεια η ανθρώπινη ζωή δεν μπορεί να υπάρξει και η διαδικασία αναπαραγωγής του είδους καταρρέει. Αν οι άνθρωποι δεν έχουν πρόσβαση στην ενέργεια, πρέπει τουλάχιστον να έχουν πρόσβαση σε χρήματα προκειμένου να αγοράσουν ενέργεια για να επιβιώσουν.
Όπως και με τη γη και τα άλλα μέσα διαβίωσης, ο βαθμός διαχωρισμού μεταξύ του παραγωγού και του καταναλωτή ενέργειας έχει μεγάλη σημασία. Όσο περισσότερο οι παραγωγοί διαχωρίζονται από τα βασικά μέσα διαβίωσής τους, τόσο περισσότερο εξαρτώνται από τη μισθωτή εργασία για να αγοράσουν τα μέσα διαβίωσης. Ιστορικά, η διαδικασία διαχωρισμού των ανθρώπων από τα μέσα επιβίωσής τους ήταν απαραίτητη ώστε να δημιουργηθεί μια δεξαμενή ατόμων που δεν έχουν άλλη επιλογή από το να δουλέψουν ως μισθωτοί και έτσι να παρέχουν την απαραίτητη για την καπιταλιστική παραγωγή εργασιακή δύναμη. Αυτή η συνεχής διαδικασία ονομάζεται πρωταρχική συσσώρευση και αποστέρηση. Είναι σημαντικό ότι ο βαθμός διαχωρισμού των ανθρώπων από τα βασικά μέσα διαβίωσής τους –σε αυτή την περίπτωση της ενέργειας– δεν είναι ούτε σταθερός ούτε δεδομένος, αλλά αποτελεί το αντικείμενο μιας συνεχιζόμενης διαδικασίας αγώνα, συγκρούσεων και διαπραγματεύσεων.
Κατά συνέπεια προκύπτει το ζήτημα της ιδιοκτησίας, του ελέγχου και της πρόσβασης στην παραγωγή και κατανάλωση ενέργειας και, πάνω απ’ όλα τίθεται το ερώτημα: «ποιοι σκοποί εξυπηρετούνται;» Σημαντικό: η ενέργεια παράγεται και καταναλώνεται για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες της συσσώρευσης κεφαλαίου (για το οποίο είναι μια σημαντική πρώτη ύλη και μέσο παραγωγής) ή μήπως για να εξυπηρετεί τις βασικές ανάγκες για την ανθρώπινη επιβίωση; Στη βάση του ζητήματος διαπιστώνουμε ότι τα συμφέροντα αυτά δεν ταυτίζονται αλλά είναι διαμετρικά και δομικά αντίθετα. Κι από το γεγονός αυτό ξεκινά ο αγώνας σχετικά με την εμπορευματοποίηση της ενέργειας, που περιστρέφεται γύρω από το αν η ενέργεια είναι ένας πόρος ο οποίος πρέπει να μείνει εκτός των σχέσεων της αγοράς ή να εμπορευματοποιείται ώστε να πωλείται με σκοπό το κέρδος στην παγκόσμια αγορά. Και στο βαθμό που η ενέργεια είναι ήδη εμπορευματοποιημένη, αναπτύσσονται αγώνες για το βαθμό στον οποίο είναι εμπορευματοποιημένη.
Επί του παρόντος, οι κοινοί ή δημόσιοι ενεργειακοί πόροι, από τα δάση έως τις πετρελαιοπηγές, αντιμετωπίζουν μια αυξανόμενη ιδιωτικοποίηση σε όλο τον κόσμο, ιδίως μέσω περιφερειακών και πολυμερών συμφωνιών ελευθέρου εμπορίου, όπως η NAFTA, FTAA, η Ευρωπαϊκή Ένωση ή ο ΠΟΕ. Αυτό επηρεάζει σημαντικά τις τιμές και την ικανότητα των ανθρώπων να έχουν πρόσβαση σε αξιόπιστες ενεργειακές πηγές, ανεξάρτητα από το αν είναι «καθαρές» ή «βρώμικες».
Η ιδιωτικοποίηση και η περίφραξη των κοινών ή των δημόσιων πόρων με σκοπό το κέρδος θυμίζει τις περιφράξεις των δασών στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια των τελευταίων αιώνων, των οποίων η διαχείριση και η ιδιοκτησία ήταν κοινή, μια διαδικασία που ήταν βασική στην ανάδυση της παγκόσμιας ευρωκεντρικής καπιταλιστικής οικονομίας Είναι σημαντικό ότι αναγκάζει τους ανθρώπους να εξαρτώνται ολοένα και περισσότερο από το χρήμα και επομένως από τη μισθωτή εργασία, προκειμένου να ικανοποιήσουν τις ενεργειακές τους ανάγκες. Ως εκ τούτου, είναι ένα κρίσιμο μέρος της διαδικασίας της επέκτασης της παγκόσμιας αγοράς με βάση τη διαθεσιμότητα μιας παγκόσμιας δεξαμενής εργατικού δυναμικού. Η επέκταση της παγκόσμιας αγοράς σημαίνει περίφραξη των κοινών –με την ενέργεια να είναι ένα από τα βασικά κοινά. Με την εμπορευματοποίηση της, η ενέργεια αναδεικνύεται σε σημαντικό παράγοντα ρύθμισης της κοινωνικής αναπαραγωγής μέσω της τιμολογιακής της πολιτικής, σε σχέση με το μέγεθος της τιμής αλλά και το ζήτημα του ποιος πληρώνει γι’ αυτή. Μήπως πληρώνει το κεφάλαιο για την αναπαραγωγή του εργατικού δυναμικού που χρησιμοποιεί για την εξαγωγή κερδών ή μήπως είναι ικανό να μετατοπίσει αυτά τα έξοδα στους ίδιους τους εργαζόμενους, μισθωτούς και άμισθους;
Τέλος, αξίζει να πούμε κάτι και για την αντίσταση. Εκτός των αγώνων για τον έλεγχο της γης, δεν υπάρχει πιθανώς τομέας στον οποίο τέτοιοι αγώνες για τα «κοινά» να είναι περισσότερο κεντρικοί όσο οι αγώνες σε σχέση με την απαλλοτρίωση των κοινών ενεργειακών πόρων και την αύξηση των τιμών της ενέργειας. Η εξέγερση των Ζαπατίστας στο Μεξικό, που βρίσκεται σε εξέλιξη από το 1994, ήρθε εν μέρει να απαντήσει στην –εξαιτίας της NAFTA– απελευθέρωση των περιορισμών που ίσχυαν για περισσότερα από εβδομήντα χρόνια για τη ξένη κυριότητα του πετρελαίου του Μεξικού. Πρόσφατα, στη Βολιβία, o Έβο Μοράλες εθνικοποίησε τα κοιτάσματα φυσικού αερίου της χώρας. Την τελευταία δεκαετία υπήρξαν επίσης σημαντικοί αγώνες σε σχέση με την ιδιωτικοποίηση της ηλεκτρικής ενέργειας σε όλο τον κόσμο, συμπεριλαμβανομένης της Γαλλίας, της Νότιας Αφρικής της Νότιας Κορέας και της Ταϊλάνδης. Παράλληλα, η ιδιωτικοποίηση των δασών συναντά μεγάλες αντιστάσεις σε ολόκληρο τον κόσμο, με τις γυναίκες να διαδραματίζουν ηγετικό ρόλο στους αγώνες αυτούς. Πολλές, αν όχι οι περισσότερες από αυτές τις μάχες είναι διεθνώς δικτυωμένες, με συγκεκριμένους τοπικούς αγώνες να εμπνέουν και να τροφοδοτούν με πληροφορίες ο ένας τον άλλο, απολαμβάνοντας τη στήριξη διαφόρων παγκόσμιων δικτύων.
Οι ενεργειακοί πόροι βρίσκονται στη γη Οι περισσότεροι ενεργειακοί πόροι βρίσκονται σε αγροτικές περιοχές. Η αξιοποίηση αυτών των πόρων από το κεφάλαιο συνεπάγεται την απαλλοτρίωση της γης ή τουλάχιστον τον έλεγχό της. Όπως η ενέργεια, έτσι και η γη είναι ένα βασικό μέσο για την ανθρώπινη επιβίωση. Η τρέχουσα αναδιάρθρωση της παγκόσμιας οικονομίας προϋποθέτει ότι οι εταιρείες κερδίζουν και επεκτείνουν τα επενδυτικά τους δικαιώματα σε μια αυξανόμενη γεωγραφική έκταση σε ολόκληρο τον κόσμο, κάτι που υπονομεύει την εδαφική αυτονομία των αγροτικών κοινοτήτων. Επίσης, οι κοινωνικοί και περιβαλλοντικοί περιορισμοί στις επενδύσεις αίρονται και η ιδιοκτησία μεταβιβάζεται βίαια από τους αγρότες στο κεφάλαιο. Έτσι, παράλληλα με μια γενικευμένη απαλλοτρίωση γης, η γη που περιέχει ενεργειακούς πόρους αναδεικνύεται ως ιδιαίτερα σημαντική. Η εξερεύνηση και η εξόρυξη πετρελαίου, φυσικού αερίου, άνθρακα και ουρανίου, καθώς και τα μεγάλης κλίμακας υδροηλεκτρικά φράγματα έχουν σημαντικές κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις στις κοινότητες που βρίσκονται κοντά σε αυτές τις δραστηριότητες και παράγουν μεγάλες κοινωνικές συγκρούσεις που σχετίζονται με τα δικαιώματα γης, τη ρύπανση και τη (συχνά βίαιη) μετατόπιση. Σε σχέση με το πετρέλαιο, αναπτύσσονται αγώνες ενάντια στις εκτοπίσεις, τη ρύπανση και τη βία των πετρελαϊκών εταιριών στη Νιγηρία, την Κολομβία, το Εκουαδόρ, καθώς και αρκετές άλλες χώρες. Συγκεκριμένα αυτοί που επηρεάζονται είναι οι αγρότες, οι ιθαγενείς, οι κοινότητες αφρικανικής καταγωγής (στη Λατινική Αμερική), οι αλιευτικές κοινότητες, πολλές από τις οποίες διατηρούν ανέπαφη την κοινοτική διάρθρωση του ιδιοκτησιακού καθεστώτος της γης τους. Τα τελευταία χρόνια, οι τακτικές που χρησιμοποιούνται στην αντίσταση κατά των περιφράξεων ή της καταστροφής της γης κυμαίνονται από κοινοβουλευτικούς αγώνες έως την οργάνωση αυτόνομων κοινοτήτων, τις διαδηλώσεις, τη μη βίαιη πολιτική ανυπακοή και πιο πρόσφατα, στη Νιγηρία, τον ένοπλο αγώνα και την απαγωγή εργαζομένων των πετρελαϊκών εταιριών. Στην Κολομβία, η κοινότητα U’wa, απείλησε να διαπράξει μαζική αυτοκτονία λόγω της συνεχιζόμενης δραστηριότητας της πετρελαϊκής εταιρίας OXY (Occidental) Petroleum. Η κατασκευή του μεγαλύτερου παγκοσμίως αγωγού πετρελαίου, του πετρελαιαγωγού Baku-Tbilisi-Ceyhan (BTC), προκάλεσε επίσης διαμαρτυρίες για τα δικαιώματα γης και το περιβάλλον, τόσο από τους κατοίκους των πληγέντων χωρών, όσο και από τους υποστηρικτές τους σε όλο τον κόσμο. Στη Βενεζουέλα, οι αυτόχθονες πληθυσμοί αντιμετωπίζουν την εκτόπισή τους από την γη λόγω δραστηριοτήτων εξόρυξης άνθρακα από μια σειρά κρατικών εταιριών αλλά και ξένων πολυεθνικών. Στις ΗΠΑ, οι κοινότητες Ναβάχο βλάπτονται σοβαρά από τις εργασίες εξόρυξης γαιάνθρακα της εταιρίας-κολοσσού Peabody Coal, στην περιοχή της Black Mesa, στην Αριζόνα. Εκατομμύρια άτομα έχουν εκτοπιστεί σε όλο τον κόσμο με την κατασκευή μεγάλων υδροηλεκτρικών φραγμάτων, μεταξύ άλλων στην Ινδία, την Κίνα, τη Βραζιλία και την Ινδονησία. Καθώς η πυρηνική βιομηχανία ετοιμάζεται για μια νέα επέκταση, οι αγώνες ενάντια στη πυρηνική ενέργεια αποκτούν δύναμη, τόσο στις περιοχές όπου σχεδιάζονται να εγκατασταθούν τα εργοστάσια, όσο και στις περιοχές όπου εξορύσσεται το ουράνιο, όπως στις ιθαγενικές περιοχές στην έρημο της Νεβάδα, στην Αριζόνα, ή στις πυρηνικές «χωματερές» και στα ορυχεία ουρανίου στις περιοχές των Αβοριγίνων στην Αυστραλία. Όπως και με τους αγώνες για την κυριότητα των ενεργειακών πόρων, αυτοί και πολλοί άλλοι αγώνες που συνδέονται με συγκρούσεις που αφορούν την ενέργεια και την χρήση γης, έχουν επιτυχώς βρει διεθνείς συμμάχους. Ενέργεια και εργασία Εκτός από το γεγονός ότι η ενέργεια παρέχει τα μέσα διαβίωσης και εκτός από το ότι οι ενεργειακοί πόροι βρίσκονται στη γη, η ενέργεια είναι επίσης σημαντική για την εργασία εν γένει. Η εκμηχάνιση επέτρεψε την αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας, η οποία, στο πλαίσιο των καπιταλιστικών σχέσεων, σημαίνει τη βάση για αυτό που ο Μαρξ ονομάζει στρατηγικές σχετικής υπεραξίας και ιεραρχία μισθών. Ο τεχνητός φωτισμός έχει επιμηκύνει την εργάσιμη ημέρα (ακριβώς όπως και η πρόσφατη διάδοση των τεχνολογιών της πληροφορίας), κάτι που εντός των καπιταλιστικών σχέσεων σημαίνει την παροχή υλικής βάσης για αυτό που ο Μαρξ ονομάζει στρατηγικές απόλυτης υπεραξίας. Η ανάπτυξη των μεταφορών επέτρεψε μια διευρυμένη γεωγραφική εμβέλεια για τις αγορές πρώτων υλών, εργασίας και προϊόντων και έχει μειώσει το χρόνο κυκλοφορίας των εμπορευμάτων, των χρημάτων και των ανθρώπων κ.λ.π. Οι τεχνολογίες της επικοινωνίας επιμήκυναν τον ημερήσιο εργασιακό χρόνο. Η φθηνή τροφή, η στέγη, ο ρουχισμός και τα καταναλωτικά αγαθά έχουν μειώσει το κόστος αναπαραγωγής του πλανητικού εργατικού δυναμικού, αντισταθμίζοντας έτσι τη μείωση των μισθών και εντείνοντας τις διαφορές στην παγκόσμια ιεραρχία των μισθών. Για παράδειγμα, η φθηνή τροφή έχει σε μεγάλο βαθμό επιτευχθεί μέσω του αγροτικού επιχειρηματικού μοντέλου που επιβλήθηκε στους αγρότες σε όλο τον κόσμο. Το γεγονός αυτό προκάλεσε αύξηση της επισιτιστικής ανασφάλειας για πολλά τμήματα του παγκόσμιου πληθυσμού, των οποίων η γη έχει απαλλοτριωθεί για να καταστεί δυνατή η συγκέντρωση γης που είναι αναγκαία για το ενεργοβόρο αυτό αγροτικό επιχειρηματικό μοντέλο. Παράλληλα, έχει κλιμακώσει την οικολογική κρίση που οφείλεται στη χρήση λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων και αφήνει εκτεθειμένα όλο και πιο μεγάλα τμήματα του παγκόσμιου πληθυσμού στις αυξομειώσεις της τιμής των τροφίμων στην παγκόσμια αγορά. Ως εκ τούτου, η ενέργεια έχει διαδραματίσει ένα σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση των παγκόσμιων ταξικών σχέσεων στο σύνολό τους και όχι μόνο στον τομέα της ενέργειας. Η εκμηχάνιση είναι μια ιδιαίτερα σημαντική διαδικασία μέσω της οποίας η ενέργεια και το εργατικό δυναμικό αλληλοεπηρεάζονται. Η ιστορία της χρήσης της ενέργειας είναι, ευτυχώς ή δυστυχώς, μια ιστορία ανθρώπινης (ή ζωικής) εργασίας που αντικαθίσταται ή συμπληρώνεται από εξωτερικές πηγές ενέργειας (ξύλο, κάρβουνο, φυσικό αέριο, πετρέλαιο, πυρηνική ενέργεια, ανεμόμυλους). Παραδόξως, εν μέσω όλης αυτής της τεχνολογίας «εξοικονόμησης εργατικού δυναμικού», κανείς δεν εργάζεται λιγότερο από πριν. Η μισθωτή σχέση που διαμόρφωσε το εργοστάσιο δεν έχει καταργηθεί, ούτε οι άνισοι ρόλοι των δύο φύλων που χαρακτηρίζουν τόσα πολλά νοικοκυριά έχουν αντικατασταθεί, ούτε η άμισθη εργασία έχει εξαφανιστεί. Αντί να καταργήσουν την άνιση και αθέμιτη εκμετάλλευση στον τρόπο οργάνωσης της εργασίας, οι ενεργοβόρες συσκευές, τα οχήματα και οι μηχανές έχουν αναμορφώσει απλώς τον τρόπο οργάνωσης και τις δομές εργασίας των ανθρώπων. Στην πραγματικότητα, η αντικατάσταση των ανθρώπων από τις μηχανές και τα ρομπότ δημιούργησε συχνά τεράστιες ομάδες ανειδίκευτων και ανέργων και βρήκε μεγάλη αντίσταση από τους εργαζόμενους. Παρόλα αυτά, θα ήταν λάθος να δούμε την αντικατάσταση της ανθρώπινης εργασίας ως μια παρενέργεια της εκμηχάνισης. Ανά τους αιώνες, η εκμηχάνιση έχει συχνά χρησιμοποιηθεί ακριβώς προκειμένου να αντικαταστήσει και να ανατρέψει την ανθρώπινη εργασία –δηλαδή την, οργανωμένη και επαναστατική ανθρώπινη εργασία που απειλεί να ξεφύγει από τον έλεγχο εκείνων που επιδιώκουν να την ελέγχουν, είτε πρόκειται για ιδιοκτήτες γης, ιδιοκτήτες εργοστασίων ή γεωργικών εταιρειών. Οι Λουδίτες αποτελούν σημαντικό παράδειγμα, σπάζοντας τους αργαλειούς που απειλούσαν την επιβίωσή τους.2 Ένα πιο πρόσφατο παράδειγμα αυτής της κατάστασης μπορεί να δει κανείς στα ορυχεία χρυσού στη Νότια Αφρική. Οι ιδιοκτήτες των ορυχείων, επειδή αντιμετώπισαν ισχυρή αντίσταση από τους μεταλλωρύχους στην περίοδο μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, επένδυσαν πολλά στην εκμηχάνιση, προκειμένου να αντικαταστήσουν τους εργαζόμενους. Αυτός θεωρήθηκε ως ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για να σπάσει η ταξική πάλη. Για κάθε δέκα κιλά χρυσού που παράγονταν το 1950, απασχολούνταν δέκα εργάτες και δαπανιόνταν 99.000 κιλοβατώρες ηλεκτρικής ενέργειας. Το 1975, απασχολούνταν πέντε εργάτες και δαπανιόνταν 180.000 κιλοβατώρες ηλεκτρικής ενέργειας για την ίδια εξόρυξη.3 Αυτό το μοντέλο αποτελεί ένα σημαντικό στοιχείο των ταξικών σχέσεων στις Ηνωμένες Πολιτείες και θα εξεταστεί σε επόμενη ενότητα. Όλα τα παραπάνω δείχνουν τη σημασία της ενέργειας στην αγορά εργασίας και του κεφαλαίου εν γένει και όχι μόνο στον τομέα της ενέργειας. Ως εκ τούτου, η μετάβαση σε ένα νέο ενεργειακό σύστημα είναι σημαντική όχι μόνο για όσους εργάζονται στον τομέα της ενέργειας, αλλά για όλους τους εργαζόμενους σε όλο τον κόσμο, τόσο για τους μισθωτούς όσο και για τους άμισθους. Εργασία στον τομέα της ενέργειας «Ακούστε! Θα έπρεπε να ανήκουμε στο συνδικάτο ξυλοκόπων! Κόβουμε ξύλα, ετοιμάζουμε πρωινό! Κόβουμε ξύλα, πλένουμε τα ρούχα του! Κόβουμε ξύλα, ζεσταίνουμε το σίδερο! Κόβουμε ξύλα, γυαλίζουμε το πάτωμα! Κόβουμε ξύλα, ετοιμάζουμε το φαΐ του!»4 «Αυτό το πλοίο είναι ένας πλωτός μεταφορέας εργασίας…περίπου 5 εκατομμύρια μεταναστεύουν για να βρουν δουλειά…έχει 750 επιβάτες…μπορείτε να καταλάβετε κοιτώντας τα πρόσωπα και τα χέρια τους ότι πολλοί είναι αγρότες, άνθρωποι της υπαίθρου…οι ίδιοι κακομοίρηδες που κοιμήθηκαν την προηγούμενη νύχτα στο δρόμο… που δέχονται σπρωξίματα και φωνές… που περιμένουν συγκεντρωμένοι σε μπουλούκια, για να καταδεχτεί κάποιος υπάλληλος να παρατηρήσει την ύπαρξή τους…Τα πρόσωπά τους και τα ρούχα τους έχουν το χρώμα της γης. Σκούρο καφέ.»5 Ο εμπορικός τομέας της ενέργειας περιλαμβάνει ανέκαθεν την εργασία πολλών διαφορετικών ανθρώπων και γεωγραφικών περιοχών σε όλο τον κόσμο και βασίζεται στην παγκόσμια αλυσίδα εμπορευμάτων που λειτουργεί μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο των καπιταλιστικών σχέσεων, σχέσεων που είναι γεωγραφικά άνισες και ιεραρχικές. Ιστορικά, οι εργαζόμενοι στον τομέα της ενέργειας (τουλάχιστον όσο αφορά τους έμμισθους και τα συνδικάτα τους) έχουν οργανωθεί καλά, τόσο στο εσωτερικό των χωρών όσο και διακρατικά. Τον Μάιο του 2006, η Διεθνής Ομοσπονδία Συνδικάτων Εργατών σε Βιομηχανίες Χημικών, Ενέργειας και Ορυχείων (International Federation of Chemical, Energy, Mine and General Workers’ Unions-ICEM) αντιπροσώπευε περίπου 20 εκατομμύρια εργαζόμενους, οργανωμένους σε 379 βιομηχανικά συνδικάτα σε 123 χώρες.6 Το γεγονός ότι η ενέργεια είναι μια στρατηγική πρώτη ύλη σημαίνει ότι οι εργαζόμενοι στην ενέργεια (καθώς και οι εργαζόμενοι που εξορύσσουν και παράγουν τις πρώτες ύλες που συνδέονται με αυτό τον τομέα) παίζουν στρατηγικό ρόλο. Αυτό έχει αντιφατικά αποτελέσματα. Από τη μία πλευρά, υπάρχει ανάγκη να εξασφαλιστούν υψηλά επίπεδα απόδοσης και να παραχθούν μεγάλες ποσότητες πλεονάσματος από αυτούς. Αυτό σημαίνει ότι ο τομέας της ενέργειας έχει εμπλακεί συχνά σε εντατικοποιημένες και επιβεβλημένες-με-τη-βία μορφές εργασίας, ιδίως σε περιόδους επίτασης του ανταγωνισμού και της αντιπαλότητας μεταξύ επιχειρήσεων και κρατών. Τα παραδείγματα είναι πολυάριθμα και περιλαμβάνουν: Ανθρακωρυχεία στις αφρικανικές αποικίες που χρησιμοποιούν καταναγκαστική εργασία για να τροφοδοτήσουν την αντιπαλότητα μεταξύ των αυτοκρατορικών ευρωπαϊκών δυνάμεων.7 Ανθρακωρυχεία στο μετεμφυλιακό Νότο των ΗΠΑ που χρησιμοποιούν την εργασία των φυλακισμένων ώστε να συμβάλουν στη διαδικασία εκβιομηχάνισης των ΗΠΑ.8 Η περίοδος πριν από το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο υπήρξε μάρτυρας ενός νέου κύματος εξαναγκασμού στους τομείς της ενέργειας, τόσο στις ΗΠΑ με την εφαρμογή του New Deal, όσο και στα πλάνα γρήγορης εκβιομηχάνισης του Στάλιν. Στη Ναζιστική Γερμανία, η οποία δεν είχε τις δικές της πηγές πετρελαίου, χρησιμοποιήθηκε μια μορφή συνθετικής βενζίνης. Το κράτος σε συνεργασία με τη βιομηχανική εταιρεία IG Farben, επέβαλε καταναγκαστική εργασία για την παραγωγή αυτού του καυσίμου από το γαιάνθρακα, μια διαδικασία ιδιαίτερα σκληρή για τους εργάτες. Στα περιστατικά που προηγήθηκαν της Ιρανικής Επανάστασης του 1979, το καθεστώς, κυριολεκτικά υπό την απειλή των όπλων, έβγαζε τους απεργούς εργαζόμενους στην πετρελαϊκή βιομηχανία από τα σπίτια τους και τους εξανάγκαζε να αρχίσουν ξανά την παραγωγή.9 Σύγχρονα παραδείγματα περιλαμβάνουν τη χρησιμοποίηση της εργασίας των μεταναστών στα πετρελαιοπαραγωγικά κράτη του Περσικού Κόλπου. Στην Κολομβία, στη χώρα με το υψηλότερο ποσοστό δολοφονημένων συνδικαλιστών στον κόσμο, οι εργαζόμενοι του πετρελαίου πρέπει να επιβιώσουν από τη συνεχή παραστρατιωτική καταστολή. Όπως θα συζητηθεί πιο διεξοδικά σε επόμενο μέρος αυτού του βιβλίου, εργατικοί αγώνες εμφανίζονται επίσης στους νέους τομείς της ενέργειας. Οι Βραζιλιάνοι εργάτες στο τομέα της ζάχαρης αντιμετωπίζουν συνθήκες που συγγενεύουν με τη δουλεία, καθώς παράγουν την πρώτη ύλη για τις αμερικανικές προμήθειες σε αιθανόλη. Από την άλλη πλευρά, η στρατηγική θέση των εργαζομένων στον τομέα της ενέργειας τους έχει επίσης δώσει ένα ισχυρό διαπραγματευτικό χαρτί σε σχέση με τους εργοδότες τους και τις κυβερνήσεις τους (όπως και σε σχέση με τους άλλους εργαζόμενους). Οι αγώνες των εργατών στον τομέα της ενέργειας είχαν συχνά ως αποτέλεσμα τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας, των μισθών κ.λ.π. και είχαν συχνά επίσης μια έμμεση επίδραση στις συνθήκες των εργατών σε άλλους τομείς. Τα παραδείγματα αυτού του φαινομένου είναι επίσης πολλά: μεταξύ αυτών οι Βρετανοί ανθρακωρύχοι στη γενική απεργία του 1926 και οι εργαζόμενοι στα πετρέλαια στην Ιρανική Επανάσταση του 1978-79. Ίσως η αντιφατική αυτή στρατηγική τοποθέτηση των εργαζομένων της ενέργειας είναι περισσότερο ορατή στους πετρελαϊκούς εργαζόμενους στις χώρες του ΟΠΕΚ. Οι αγώνες των πετρελαϊκών εργατών έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην ώθηση της τιμής του πετρελαίου σε υψηλές τιμές μέχρι τη δεκαετία του ‘70. Τα ακόλουθα υψηλά έσοδα από το πετρέλαιο έχουν, από τη μία πλευρά, συντελέσει στην εφαρμογή πολλών κοινωνικών μεταρρυθμίσεων, όπως η εκπαίδευση και η υγειονομική περίθαλψη (οι οποίες και πληρώθηκαν από την εκβιομηχάνιση και την «ανάπτυξη»), αλλά από την άλλη έχουν συνδυαστεί με σκληρή καταστολή.